• VIII Centenario de la Fundación de la ciudad de Betanzos

    Alfonso IX traslada en 1219 la población de Betanzos al Castro de Untia

    Publicado en en el Programa Oficial de Fiestas Patronales de San Roque el 08/08/1985

    José Raimundo Núñez Lendoiro

    José Enrique Rivadulla Porta

    (Del Seminario de Estudios Mariñanes)

    El Rey Alfonso IX según figura en el Archivo de la Catedral de Santiago a finales del siglo XII. Pergamino del Tumbo A, folio 62 vº

    El pasado 20 de Junio, publicamos en La Voz de Galicia este interesantísimo documento, por su importancia el prestigioso diario le dedicó la totalidad de la primera plana del «Cuaderno de Cultura». Los acontecimientos de aquel día de huelga general motivaron que el periódico no llegara con su tirada habitual a nuestra ciudad, razón por la que nuevamente lo presentamos aprovechando el programa de festejos, que cuando menos, llegará a manos de todos los betanceros, a quienes en especial debe interesar su conocimiento.

    Escuetamente, como la ocasión requiere, procedemos a la exposición de antecedentes: En el archivo Histórico Nacional se conserva un pergamino de la carta de privilegio de Alfonso VII y su esposa doña Berenguela, otorgada en Santiago el 12 de Diciembre de 1138, concediendo el derecho de coto a la iglesia de Santa Maria das Donas Dominabus, conocida por el convento de Las Cascas, que estaba situada en el territorio de Nendos a orillas del río Mendo. El privilegio real era la confirmación del acta de fundación de dicho monasterio, firmada en 9 de Octubre del mismo año 1138.

    Había sido fundado por el conde Froila Bermúdez, padre del célebre prócer gallego y tutor de Alfonso VII don Pedro Froilaz de Traba, para monjes de San Bernardo. Se extingue poco después y es heredado por mitades por la Corona y el conde Don Pedro, hijo del fundador. Muerto Don Pedro recayó su parte en el conde Bermudo Pérez de Traba, su hijo, quien obtuvo por donación del Emperador Alfonso VII la parte que correspondiera a la Corona.

    Don Bermudo se lo donó a su hija doña Urraca, que fue la primera abadesa, esta doña Urraca era nieta por su madre de don Enrique y doña Teresa de Portugal. En 1145 doña Urraca hizo donación del monasterio a los monjes de Sobrado, pasa entonces este cenobio dúplice, al desaparecer las monjas, a ser un priorato dependiente de la abadía de Sobrado.

    Los vecinos de Betanzos se dirigen al Rey el 18 de Julio de 1212, pidiéndole que les concediese Fuero y además el traslado de la población. Accede Alfonso IX, que pretende el desarrollo de núcleos urbanos donde se creara una clase burguesa y sobre todo controlar el poder señorial, y delimita el terreno en el privilegio rodado expedido en Valencia de Campos el 13 de Febrero de 1219, en común acuerdo con el monasterio de Sobrado.

    En nuestra visita al Archivo Histórico Nacional, en Madrid, estuvimos varios días buscando el para nosotros preciado tesoro, por fin el 27 de Octubre de 1983, tras la consulta de distintas y numerosas carpetas, lo localizamos en la sección del Clero 538, número 8, la dificultad se centró en que el pergamino figuraba en catálogo con una signatura anterior a la actual clasificación. Pueden suponerse nuestra alegría.

    Aunque estudiado con anterioridad por don Cesar Vaamonde Lores, en su prestigiosa obra «Ferrol y Puentedeume», y por don Julio González en la regesta de Alfonso IX, su texto fue transcripto en latín, tal y como está escrito. Nosotros presentamos su traducción y lo damos a conocer por vez primera, para satisfacción de todos los amantes de la Historia, haciendo constar nuestro agradecimiento a don Manuel Ares Faraldo por su colaboración.

    Este privilegio en unión de otros estudios más amplios sobre el tema, aparece en nuestro libro «HISTORIA DOCUMENTADA DE BETANZOS DE LOS CABALLEROS», editado por la Caja de Ahorros de Galicia y actualmente en prensa.

    Privilegio de Alfonso IX, concediendo al Monasterio de Sobrado parte de las rentas de la ciudad de Betanzos, por haberse  trasladado a terrenos propiedad de dicho Monasterio. 13 de Febrero de 1219. Archivo Histórico Nacional, sección del CLERO, carpeta 538, nº8.

    TRANSCRIPCIÓN

    In nomine Domini nostri Ihesu Christi. Amén. Notum sit ómnibus tam preséntibus quam futuris presentem páginam inspecturis quod Ego Adefonsus, Dei gratia Rex Legionis et Gallecie, muto Villam de Betanciis ad Castrum de Vnctia, ad instantiam et petitionem habitatorum ipsius Ville. Et quia ipsurn Castrum erat heréditas Monasterii de Superaddo, in recompensationem ipsius hereditatis, do et assigno in perpetuum Vobis Abbati Domno Henrico et Conuentui ipsius Monasterii de Superaddo quartarn partem omnium reddituum siue prouentuum ipsius uille et ad ipsum Monasteriurn libere et pacífice sine contradictione áliqua in perpetuum iure hereditario possideátis, cum medietate omnium Capellarum que in ipsa Villa constnicte fúerint, sicut ea que melius habetis et liberius possidetis. Et sciendum quod Vos Abbas et Conuentus predicti Monasterii, datis mihi ad populationem iam dicte ville supradictum Castrum de Vnctia et alias omnes hereditates quas habetis in circuitu ipsius Castri, scílicet per fontem qui est in rippa ríuuli de Mandeo iuxta pontem de Vnctia et inde sursum per Vallém antiquam, et inde per uiam que tendit ad Orreum uestrum, excepto ipso Orreo cum suo currali, et inde quomodo concluditur ipsum Castrum cum predictis hereditatibus duobus riuulis hinc et inde.

    Si quis igitur tam de nostra parte quam de extranea contra hoc factum nostrum uenire presumpserit et hanc nostra concessionis cartam modo aliquo ,infringere attemptauerit, iram Dei omnipotentis et regiam indignationem incurrat, et quantum inuaserit Abbati et successoribus predicti monasterii in dupplum componat, et pro ausu temerario regie parte Mille Morabetinos persoluat, et tandem cum Iuda, Domini traditore, et cum Dathan et Abiron quos uiuos terca absorbuit, penas luat perpetuas in inferno, nichilominus carta semper in suo robore permaneat.

    Facta carta apud Valentiam, XIII die Februarii, Era M.CC.L. septima. Ego Dominus Adefonsus Rex hanc cartam quam fieri mandavi roboro et confirmo et sigillo meo communio.

    (Signo rodado) SIGNVM ILLVSTRI ADEFONSI REGIS LEGIONIS ET GALLECIE.

    (1ª Col.)

    Petro IIII existente Compostellano Archiepiscopo.

    Johanne Ouetense Episcopo.

    (Ruderico) Legionemsi Episcopo.

    (Laurentio) Auriensi electo.

    (Stephano) Tudensi Episcopo.

    (Ordonio) Lucensi Episcopo.

    (Petro III) Astoricensi Episcopo.

    Martino Cemorensi Episcopo.

    Gunzaluo Salamantino episcopo.

    Lombardus Ciuitatensi (Rodrigo) episcopo.

    (2aCol.)

    Comite domno Fernando vassallo Regis existente.

    Comite domno Gunzaluo vassallo Regis.

    Domno lohanne Fernandi, signifero domini Regis tenente tras amaram et Monten rosum et Toronum.

    Domno Velasco Gomez tenente Montem nyrum.

    Domno Martino Sancii tenente Limiam et Sarriam.

    Domno Laurentio Suariz maiordomo Regis tenente Extrematuram.

    Domno Fernando (borroso) tenente Maiorcam et Coriam.

    Domno Fernando Fernandi tenente Senabriam et Benauentem.

    Domno Didaco Froile tenente Mansellam et Castroterram.

    (linea inf.) Petro Petri archidiacono Salamantino tenente Cancellar am.

    Magister Micahel domini Regis Notarius scripsit et confirmavit.

    TRADUCCIÓN

    «En el nombre de nuestro Señor Jesucristo. Amén. Sea conocido de todos, tanto presentes como futuros, que han de examinar la presente página, que Yo Alfonso por la gracia de Dios Rey de León y Galicia, cambio la Villa de Betanzos para el Castro de Untia a instancia y petición de los habitantes de la misma Villa. Y porque el mismo Castro era heredad del Monasterio de Sobrado, doy y asigno en compensación de la misma heredad para siempre a Vos Abad Señor Enrique y Comunidad del mismo Monasterio de Sobrado la cuarta parte de todas las rentas y provechos de la misma villa y que a la misma pertenezcan tanto por mar como por tierra, para que libre y pacíficamente sin oposición alguna poseáis vos y el mismo Monasterio la misma cuarta parte por derecho hereditario para siempre con la mitad de todas las Capillas que en la misma villa se construyan, como aquello que mejor tenéis y mas libremente poseéis.

    Y sépase que Vos Abad y Comunidad de dicho Monasterio me dáis a mi para la población de dicha Villa el arriba dicho Castro de Untia y todas las demás heredades que tenéis en torno del mismo Castro. A saber: por la fuente que está en la ribera del río Mandeo junto al puente de Untia y de aquí para arriba, por el Valle antiguo y del otro lado por el camino que va a vuestro Hórreo, excepto el mismo Hórreo con su corral y desde aquí siguiendo los límites del mismo Castro con las predichas heredades, quedando a un lado y al otro los dos ríos.

    Si alguien pues, tanto de nuestra parte como de extraña osase actuar contra este hecho nuestro e intentase infringir de algún modo esta nuestra carta de concesión, incurra en la ira de Dios todopoderoso y en la indignación regia y todo cuanto usurpare se lo restituya por doble cuantía al Abad y sucesores de dicho monasterio y por su temeraria pague mil Morabetinos a la parte regia; y finalmente, con Judas, que traicionó al Señor, y con Datán y Abirón, a quienes tragó vivos la tierra, pague penas perpetuas en el infierno; no obstante la carta permanezca siempre en su vigor.

    Dada la carta en Valencia, día 13 de Febrero, Era M.C.C.L. séptima. Yo el Señor Alfonso Rey corroboro esta carta que mandé hacer y la confirmo y convalido con mi sello.

    (Signo rodado) SELLO DEL ILUSTRE ALFONSO REY DE LEON Y GALICIA.

    Pedro III siendo Arzobispo de Compostela

    Juan Obispo de Oviedo

    Ruderico Obispo de León

    Lorenzo elegido de Orense

    Esteban Obispo de Tuy

    Ordoño Obispo de Lugo

    Pedro III Obispo de Astorga

    Martín Obispo de Zamora

    Gonzalo Obispo de Salamanca

    Lombardo Obispo de Ciudad (Rodrigo)

    El Conde Don Fernando vasallo del Rey

    El Conde Don Gonzalo vasallo del Rey

    Don Juan Fernandez abanderado del señor Rey y teniente de Trastamara y Monterroso y Toronio.

    Don Velasco Gómez teniente de Montenegro

    Don Martín Sánchez teniente de Limia y Sarria

    Don Lorenzo Suárez mayordomo del Rey teniente de Extremadura

    Don Fernando (borroso) teniente de Mayorga y Coria

    Don Fernando de Fernández teniente de Sanabria y Benavente

    Don Diego Froile teniente de Mansilla y Castroterra

    Pedro Pérez archidiacono Salmantino teniente de la Cancilleria. El maestro Miguel Notario del Señor Rey escribió y conformo».

    Se ha visto como en los terrenos que habían sido del Monasterio de Donas (Convento de Las Cascas), se va a proceder al asentamiento de la población de Betanzos, con la anuencia del monasterio de Sobrado de cuya operación obtenía la cuarta parte de todas las rentas y además la apertura de un buen mercado para su cuantiosa producción. La Villa de Untia se llamaría desde entonces Betanzos.

    En 1553 el Monasterio de Sobrado reclama a la Ciudad de Betanzos los derechos sobre el portazgo. Con anterioridad la comunidad había hecho foro de las alcabalas de la ciudad a «Martin Santoron jurado de vila de Betancos», a cuyo fallecimiento su hija Elvira devuelve, bajo juramento, de la manera siguiente: «Ajo de mira propia e libre bontade desenbargado a o mosteiro que presente estades e nome do dito mosteiro, prior momjes e convento del, toda a quarta parte, enteiramente de todo o portadego e bozes da vila de Betancos a qual eu tiña e outros por min en posison por rrazon de un foro que o abade, prior, monjes que a asazon heran do dito mosteiro avian feito aos ditos meus padre e madre…» (1). Con la entrega de Elvira Santonim efectuada el 6 de Abril de 1544, recupera el Monasterio de Sobrado los beneficios indicados en el privilegio Real y ante la negativa de la Justicia y Regimiento de Betanzos a satisfacer su pago, recurre ante la Real Audiencia del Reino de Galicia presentando un traslado de la carta Real y los documentos de cesión mencionados.

    Curiosamente en este traslado que hemos encontrado unido al legajo 1366 del Archivo Regional de Galicia, signatura indicada, figura un espacio en blanco entre los testigos, donde indicamos (borroso) en la traducción del original, lo que nos permite asegurar que ya en el siglo XVI causaba problemas su total transcripción.

    TRASLADO DEL SIGLO XVI

    (1) Archivo Regional de Galicia. Leg. 1366.68.4.n° 7.